Wielki Terror 1937-1938
19-28 Sierpnia 2016, Landskrona Foto Festival, Szwecja
Autor: Tomasz Kizny
Kurator: Dominique Roynette
Wystawa prezentowana wewnątrz cytadeli podczas Landskrona Foto Festival, najważniejszego festiwalu fotografii w Skandynawii. Łącznie dziesięć dni wystaw, prezentacji książek fotograficznych, seminariów, portfolio, rozmów artystycznych, warsztatów i innych.
Projekt multimedialny autorstwa dokumentalisty Tomasza Kiznego, poświęcony jest pamięci ofiar zbrodni przeciwko ludzkości popełnionej w ZSRR w latach 1937-1938. Wystawa obejmuje współczesne fotografie miejsc masowych egzekucji i grobów ofiar Wielkiego Terroru, kolekcję reprodukcji 400 fotografii więziennych ofiar zrobionych przez sowiecką policję polityczną NKWDoraz współczesne fotografie osób, których rodzice zostali zamordowani w czasie Wielkiego Terroru.
Obejrzyj konferencję Tomasza Kiznego i Dominique Roynette
Kwiecień 2015, Dom Historii Prus i Brandenburgii, Poczdam, Niemcy
Autor: Tomasz Kizny
Kuratorzy: Dominique Roynette, Piotr Wójcik
1. Nekropolia terroru obejmuje współczesne fotografie miejsc masowych egzekucji i grobów ofiar, których położenie przez dziesięciolecia było trzymane w tajemnicy przez władze komunistyczne. Do dzisiaj zidentyfikowano około 100 miejsc zbiorowych grobów na terytorium byłego ZSRR, ale lokalizacja pozostałych 200-250 nadal pozostaje nieznana.
W zamyśle autora te fotografie to „obrazy-przeciw-niepamięci”, zrobione w duchu myśli wyrażonej przez Georges’a Didi-Hubermanna, że w sensie symbolicznym „najbardziej drastycznym aktem przeciwko ludzkiej godności ofiar jest pozbawienie ich nawet prawa do grobu – prawa do pamięci” (Mémoire des Camps, Paris 2001).
Zdjęcia wykonane aparatem studyjnym, na negatywach 10×12 cm, przedstawiają 30 miejsc egzekucji i masowych grobów w: Moskwie, St. Petersburgu, Woroneżu, Sarańsku, Uljanowsku, na Sachalinie, w Chabarowsku, Władywostoku, Irkucku, Tomsku, Kemerowie, Kołpaszewie, Jekaterynburgu, Czelabińsku, Tiumeni, Pietrozawodsku, Miedwieżjegorsku, Syktywkarze, Workucie, Kijowie i Mińsku.
2. Skazani. Kolekcja reprodukcji 400 fotografii więziennych ofiar zrobionych przez sowiecką policję polityczną NKWD w latach 1937-1938 stanowi drugą część projektu.
Zdjęcia powstały w ramach rutynowych procedur policyjnych do dossier aresztowanego. Te ostatnie wizerunki ofiar, zrobione na krótko przed egzekucją, przemawiają przejmującym językiem emocji wyrażonych na obliczach ludzi postawionych twarzą w twarz z egzystencjalną grozą totalitarnego terroru. Ze względu na totalny charakter terroru ten zbiór obejmuje portrety osób reprezentujących wszystkie warstwy społeczne ZSRR końca lat 30. Wbrew intencjom oprawców, którzy nie tylko unicestwiali ludzi, ale chcieli wymazać wszelki ślad ich istnienia, te zdjęcia, gdy ujrzały światło dzienne w latach 90., stały się najbardziej wyrazistym wizualnym dokumentem zbrodni sowieckiego komunizmu zatrzymanym w ostatnim spojrzeniu ofiar, które dociera do nas po 75 latach.
3. Świadkowie. Na trzecią część projektu składają się współczesne fotografie osób, których rodzice zostali zamordowani w czasie Wielkiego Terroru. Portretom towarzyszą wybrane fragmenty wywiadów, oddające atmosferę czasu totalnego terroru, przywołują wspomnienia rodziców, dzień ich aresztowania, mówią o wieloletnich poszukiwaniach bliskich, którzy zniknęli bez śladu, a także o losach ludzi na całe życie naznaczonych piętnem „dziecka wroga ludu”. Twarze „sierot” Wielkiego Terroru, z wypisanym na nich uczuciem krzywdy, bezsilności, złamanego życia, to obrazy i dokumenty same w sobie. Oblicza i relacje tych świadków, dzisiaj w wieku 80 lub 90 lat, zostały zapisane w ostatnim momencie, już na granicy pomiędzy „żywą pamięcią” a „pamięcią historyczną”.
Nota historyczna
W 1968 roku brytyjski historyk Robert Conquest wprowadził termin „Wielki Terror” dla określenia szczytowej fazy represji stalinowskich pod koniec lat 30. Nie była to ani pierwsza, ani ostatnia fala terroru sowieckiego państwa wobec własnych obywateli, jednak szczególną cechą Wielkiego Terroru była przede wszystkim jego uniwersalność. O ile dotychczasowe represje dotyczyły określonych grup, warstw społecznych, o tyle w 1937 roku przedmiotem terroru stało się całe społeczeństwo.
Terror był totalny także w wymiarze geograficznym, w latach 1937-1938 masowe represje ogarnęły cały Związek Radziecki, w wyniku czego aresztowano 1,7 miliona ludzi, z czego 750 000 rozstrzelano, a w następnych latach, jak oceniają historycy, dodatkowo 350 000 z liczby aresztowanych zmarło w łagrach. Zakrojona na niebywałą skalę kampania terroru była szczegółowo przygotowana i kierowana osobiście przez Józefa Stalina oraz kilku jego najbliższych współpracowników z Politbiura WKP(b). Tajny rozkaz NKWD nr 0047 z 30 lipca 1937 roku określał „limity terroru”, to znaczy liczby ludzi do aresztowania w poszczególnych regionach, z podziałem na rodzaj wyroku, jaki ma być wydany. „Pierwsza kategoria” oznaczała ludzi do natychmiastowego rozstrzelania, „druga kategoria” dotyczyła osób przeznaczonych do skazania na wieloletnie wyroki w obozach.
Setki tysięcy zwykłych obywateli oskarżano zarówno o niedorzeczne, absurdalne przestępstwa, jak i udział w kontrrewolucyjnych spiskach, organizacjach terrorystycznych czy szpiegostwie. Wyroki śmierci seryjnie wydawały trzyosobowe trybunały, tzw. trojki. Egzekucje wykonywano w dniu wydania wyroku w podziemiach więzień NKWD lub na specjalnie zorganizowanych „poligonach śmierci” w lasach. Zwłoki ofiar grzebano w tajnych miejscach, rodziny okłamywano, że ich bliscy zostali skazani na 10 lat łagrów bez prawa korespondencji.
Wielki Terror wieńczył politykę „czystki” kraju w procesie budowy socjalizmu. Stalin fizycznie zlikwidował realną i potencjalną opozycję wewnątrzpartyjną i zaszczepiając powszechny strach, ostatecznie sterroryzował całe społeczeństwo. Począwszy od 1938 roku stał się bezdyskusyjnym dyktatorem, zarówno w partii, jak i w państwie.
Fotografie współczesne: Tomasz Kizny
Fotografie archiwalne: Archiwum Stowarzyszenia „Memoriał”, Centralne Archiwum FSB RF, Państwowe Archiwum RF w Moskwie, Państwowe Archiwum Kino-Foto Dokumentów w Krasnogorsku.
Partnerzy projektu: BundesstiftungzurAufarbeitung der SED-Diktatur, Gerda Henkel Stiftung i Wissenschaftskollegzu Berlin – Institute for Advanced Study, Międzynarodowe Stowarzyszenie „Memoriał” w Moskwie.
Organizatorzy wystawy: Fundacja „Opowiedz To – Picture This”, Narodowe Centrum Kultury, Instytucja Kultury Katowice – Miasto Ogrodów, Dom Spotkań z Historią, Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny .
Partnerzy medialni: „Gazeta Wyborcza”, AMS, „Tygodnik Powszechny” .
Wielki Terror 1937-1938
Listopad 2014, Galeria Foto Doc przy Centrum Sacharowa, Moskwa, Rosja
Autor: Tomasz Kizny
Kuratorzy: Dominique Roynette, Piotr Wójcik
Wystawę odwiedził Siergiej Kowalow, słynny obrońca praw człowieka i obywatela w Rosji, twórca stowarzyszenia Memoriał. Wystawa czynna będzie do 26 listopada.
[galleryview id=33]Obszerny, czterostronicowy artykuł o moskiewskiej wystawie “Wielki Terror” autorstwa Tomasza Kizny ukazał się w weekendowym wydaniu “Libération”. Autorką tekstu jest Veronika Dorman, moskiewska korespondentka dziennika.
“Libération”, 8-9.11.2014 – czytaj PDF (2,2 MB)
Wielki Terror 1937-1938
2013 w Polsce:
Warszawa, Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny
Katowice, Galeria Miasta Ogrodów
Sejny, Galeria BiałaSynagoga
Białystok, Muzeum Wojska
Kielce, Muzeum Narodowe – Muzeum Dialogu Kultur
Autor: Tomasz Kizny
Kuratorzy: Dominique Roynette, Piotr Wójcik